4. Φθόνος

Helmut Newton, Φθόνος

Amica, Ιανουάριος 1982

Ιταλικό Photo, Ν. 108, Ιούνιος 1984

" Η κακία που δεν μπορεί να εκδηλώσει την ύπαρξή της, η ψυχρή αλλά κρυφή έχθρα, η αδύναμη επιθυμία, η κρυμμένη εχθρότητα κι η μοχθηρία συνωστίζονται στον πυρήνα του φθόνου. Ο φθόνος θολώνει τη σκέψη, συντρίβει τη γενναιοδωρία, αποκλείει κάθε ελπίδα για γαλήνη και καταλήγει στο μαρασμό της ψυχής. Από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, μόνο ο φθόνος δεν είναι καθόλου διασκεδαστικός. "

Πράγματι, δεν είναι καθόλου ελκυστικό θέμα. Ο συγγραφέας Joseph Epstein που γράφει το βιβλίο, έγραψε πρόσφατα για τον σνομπισμό - ένα από τα νέα θανάσιμα αμαρτήματα - κι έτσι, ως κορυφαίος σνομπογράφος της χώρας του ( ΗΠΑ ), έκρινε ότι ήταν ο καταλληλότερος άνθρωπος να γράψει για το αμάρτημα που μάλλον είναι το πιο διαδεδομένο καθώς διεισδύει ύπουλα στα άλλα έξη : " Η απληστία μπορεί να ξεκινάει στο φθόνο. Σίγουρα κάνει την εμφάνισή του στη λαγνεία και τη λαιμαργία ( όταν δεν μας αρέσει να βλέπουμε τους άλλους να συνουσιάζονται ή να τρώνε πολύ καλά ). Είναι μια υποδιαίρεση της οργής, έστω του κρυμμένου είδους που σιγοκαίει. Η έπαρση κι ο φθόνος συνδέονται αναπόσπαστα, μια κι η προσβολή της περηφάνειας μας οδηγεί στον φθόνο, όπως είναι βέβαιο ότι η μοχθηρία ακολουθεί την ήττα. "

Επειδή είμαι πεπεισμένη ότι η καλωσύνη είναι ο σωστός δρόμος, που σημαίνει ότι ο φθόνος δεν μου είναι εγγενής, το βιβλίο αυτό είναι χρήσιμο για την διάγνωσή του. Γι' αυτό το λόγο, η ανάρτηση αυτή θα είναι μεγάλη, περιλαμβάνοντας χαρακτηριστικές φράσεις απ' όλο το βιβλίο.

Ο Søren Kierkegaard στο καφενείο

Christian Olavius, 1843

http://en.wikipedia.org/wiki/Kierkegaard

" Η ουσία του φθόνου είναι ο μυστικός, κρυφός χαρακτήρας του. Ο φθόνος είναι πάνω απ' όλα το κρυμμένο συναίσθημα - είναι τόσο κρυμμένο που συχνά δεν υπάρχει επίγνωση του ότι αποτελεί κίνητρο συμπεριφοράς.

Περιέργως, μεταξύ των φιλοσόφων, όσοι έγραψαν με τον πιο διεισδυτικό τρόπο για τον φθόνο, ήταν όλοι τους εργένηδες : ο Kant, o Kierkegaard, o Schopenhauer και ο Nietzche δεσπόζουν μεταξύ αυτών.

Ο Nietzche ( 1844 - 1900 ) είπε ότι ένας παντρεμένος φιλόσοφος ήταν ανέκδοτο. Αναμφίβολα, θα είχε κατά νου τον Σωκράτη, μεγαλύτερο φιλόσοφο του κόσμου, να τον σέρνει στο σπίτι η γυναίκα του Ξανθίππη.

Θεωρούσε ότι η Γαλλική Επανάσταση, καθώς κι οι μεταγενέστερες επαναστάσεις, πυροδοτήθηκαν από την ορμή του φθόνου. Και μάλιστα, είχε την τάση να θεωρεί δεδομένο ότι ο πνευματικά ποταπός άνθρωπος φθονούσε τον πνευματικά γενναιόδωρο.

Ο Kierkegaard ( 1813 - 1855 ) επεσήμανε από πολύ νωρίς ότι ο φθόνος " προσλαμβάνει τη μορφή της ισοπέδωσης κι ενώ μια παθιασμένη εποχή επιταχύνει, δημιουργεί κι ανατρέπει, εξυψώνει κι υποτιμά, μια στοχαστική, απαθής εποχή κάνει ακριβώς το αντίθετο : καταστέλλει και παρακωλύει, ισοπεδώνει".

Ο Kant ( 1724 - 1804 ), στους καθημερινούς του περιπάτους στην πόλη του Κένιγκσμπεργκ, πίστευε ότι ο φθόνος ήταν " μια φυσική ορμή του ανθρώπου και μόνο η εκδήλωσή του τον καθιστά ένα απεχθές ελάττωμα, ένα πάθος που όχι μόνο είναι ενοχλητικό και βασανιστικό για το υποκείμενο, αλλά επιδιώκει και την καταστροφή της ευτυχίας των άλλων και μάλιστα αντιμάχεται το καθήκον του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του κι απέναντι στους άλλους ανθρώπους."

Θεωρούσε επίσης ότι η αχαριστία ήταν μια υποδιαίρεση ή ένα τμήμα του φθόνου, που αποτελούσε μέρος " του ελαττώματος του ανθρώπινου μίσους, το οποίο είαι ακριβώς αντίθετο της ανθρώπινης αγάπης. "

Ο Schopenhauer ( 1788 - 1860 ) γράφει ότι " ο άνθρωπος είναι κατά βάση άγριο θηρίο " κι ότι ο πολιτισμός έχει την υποχρέωση να τον δαμάσει και να τον εξημερώσει. Αυτό το έργο όμως σπάνια στέφεται με επιτυχία. Διότι " σε κάθε ανθρώπινη καρδιά ο απεριόριστος εγωϊσμός της φύσης μας συνοδεύεται από ένα αίσθημα οργής, φθόνου, μοχθηρίας και κακεντρέχειας που μαζεύεται σαν το δηλητήριο στη γλώσσα του φιδιού. Απλώς περιμένει μια ευκαιρία για να ξεσπάσει και μετά, σα δαίμονας που έχει σπάσει τα δεσμά του, μαίνεται και λυσσομανάει ." Ο Schopenhauer δεν είναι ακριβώς αυτό που θα λέγαμε σήμερα " διασκεδαστικός τύπος ".

Ιδού όμως η σοπενχαουεριανή κατήχηση για τον φθόνο στο ταχύρυθμο τμήμα : " Επειδή νιώθουν δυστυχισμένοι, οι άνθρωποι δεν μπορούν ν' αντέξουν το θέαμα κάποιου άλλου ανθρώπου που θεωρούν ότι είναι ευτυχισμένος." Φυσικά κι αναπόφευκτα, " ένας άνθρωπος, στο θέαμα της ικανοποίησης και του πλούτου κάποιου άλλου, θα νοιώσει τη δική του ανεπάρκεια με μεγαλύτερη πικρία."

Μας υπενθυμίζει ότι " το μίσος πάντα συνοδεύει το φθόνο" κι ότι σπάνια γίνεται αισθητός τόσο έντονα όσο και σε σχέση με τις φυσικές, έμφυτες ικανότητες ή τα χαρίσματα των άλλων, όπως η μεγάλη ευφυϊα, η συγκεκριμένη φυσική κλίση ( π.χ. στη μουσική ή τα μαθηματικά ) και η ομορφιά.

.

Joseph Epstein, Φθόνος

Νεφέλη, 2005

Ο ορισμός της λέξης στο Oxford English Dictionary αρχικά ορίζει τον φθόνο ως " κακόβουλο ή εχθρικό αίσθημα : μοχθηρία, κακία, εχθρότητα " κι εν συνεχεία ως " κακή πράξη, επιζήμια ενέργεια, κακία ", ενώ και οι δύο έννοιες της λέξης θεωρούνται απαρχαιωμένες. Αλλά ασχολείται σοβαρά με το θέμα μόνο στον τρίτο ορισμό του, όπου ορίζει το φθόνο ως " το αίσθημα ταπείνωσης και μοχθηρίας που προκαλείται από την παρατήρηση των ανώτερων πλεονεκτημάτων που κατέχει κάποιος άλλος " και σ' αυτή τη χρήση η λέξη πρωτοεμφανίζεται γύρω στο 1500.

Πρέπει να διακρίνουμε τον φθόνο από τη ζήλια : ζηλεύει κανείς ότι έχει κάποιος άνθρωπος και φθονεί ότι έχουν οι άλλοι άνθρωποι. Η ζήλεια δεν είναι πάντα μειωτική. Σε τελική ανάλυση, μερικές φορές, με την έννοια της άμιλλας* που αναφέρει ο Αριστοτέλης στη Ρητορική, είναι σωστό να νοιώθουμε ζήλια. Ο φθόνος χαρακτηρίζεται από τη μνησίκακη παρατήρηση ενός πιό τυχερού προσώπου και είναι πάντα μειωτικός. Σχεδόν ποτέ δεν είναι δίκαιο να νοιώθουμε φθόνο : το να φθονούμε σημαίνει ότι, ipso facto,** έχουμε άδικο.

Πρέπει επίσης να διακρίνουμε τον φθόνο από τον πόθο γενικά. Βλέπουμε ανθρώπους με μεγάλη κοινωνική άνεση και θέλουμε να είμαστε περισσότερο σαν κι αυτούς, ή επιθυμούμε να ήμασταν πιο πλούσιοι, πιο μυώδεις, λιγότερο άχαροι, γενικά ομορφότεροι. Όλ' αυτά είναι πόθος. Ο φθόνος ποτέ δεν είναι γενικός, είναι πάντα πολύ συγκεκριμένος.

Στο Ασθένεια προς θάνατον ( The Sickness unto Death ) o Kierkegaard έγραψε ότι " ο θαυμασμός είναι η ευτυχής παραίτηση από το εγώ. Ο φθόνος είναι η δυστυχής ικανοποίησή του. " Ο φθόνος κάνει μια παραπειστική ερώτηση : " Και τι θα γίνει με μένα ; Γιατί εκείνος ή εκείνη έχει ομορφιά, ταλέντο, πλούτη, εξουσία, την αγάπη του κόσμου, χαρίσματα, ή εν πάσει περιπτώσει έχει ένα μεγαλύτερο μερίδιο σ' αυτά από μένα ; Γιατί όχι εγώ ; "

Σ' ένα βιβλιαράκι για τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, η Dorothy Sayers γράφει : " Ο φθόνος είναι ο μεγαλύτερος ισοπεδωτής : αν δεν μπορεί να εξισώσει τα πράγματα, τότε θα τα κατεβάσει στο επίπεδό του.... Στην καλύτερη των περιπτώσεων, είναι αριβίστας και σνομπ. Στη χειρότερη, ένας καταστροφέας : από το να υπάρχει κάποιος ευτυχέστερος από τον ίδιο, προτιμά να δυστυχήσουμε όλοι μαζί. " Πρόκειται για μια αυτο - δηλητηρίαση του νου, καθώς, συνήθως, ο φθόνος δεν έχει να κάνει μ' αυτό που μας λείπει αλλά με το τι έχουν οι άλλοι άνθρωποι.

Ένα ισχυρό στοιχείο ζηλοφθονίας ενυπάρχει στο φθόνο κι έτσι οι φθονεροί, όπως παρατήρησε ο Kant στη Μεταφυσική των ηθών ( The metaphysics of Morals ), " επιδιώκουν την καταστροφή της ευτυχίας των άλλων. "

Πρέπει τέλος να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στον φθόνο και την ανοιχτή σύγκρουση. Κάποιος έχει κάτι που νομίζουμε πως το θέλουμε - πελάτες, μια υψηλή θέση ή έναν υψηλό βαθμό, κυβερνητικά αξιώματα, μια θέση εξουσίας - και παλεύουμε γι' αυτό, λίγο - πολύ επιθετικά, παίζουμε όμως με ανοιχτά χαρτιά. Η ευθύτητα αλλάζει τη φύση του παιχνιδιού. Ο φθόνος σχεδόν ποτέ δεν παίζει με ανοιχτά χαρτιά. Είναι κρυψίνους, δολοπλόκος, παρασκηνιακός.

Ο Helmut Schoeck, ο οποίος έχει γράψει το πιό περιεκτικό βιβλίο για τον φθόνο, το Φθόνος : Μια θεωρία της κοινωνικής συμπεριφοράς ( Envy : A Theory of Social Behavior ), σημειώνει ότι είναι " μία αθόρυβη, κρυφή διεργασία κι όχι πάντα επαληθεύσιμη". Ο φθόνος, για να χαρακτηριστεί φθόνος, πρέπει να έχει μια ισχυρή δόση κακίας πίσω του : η κακία που δεν μπορεί να εκδηλώσει την ύπαρξή της, η ψυχρή αλλά κρυφή έχθρα, η αδύναμη επιθυμία, η κρυμμένη εχθρότητα κι η μοχθηρία συνωστίζονται στον πυρήνα του φθόνου... "

* Άμιλλα : μια μορφή καλού φθόνου που καταλήγει στον θαυμασμό κι έτσι μας οδηγεί στην απόπειρα να μιμηθούμε τις ιδιότητες που αρχικά φθονούσαμε.
** Ιpso facto : αυτό καθαυτό το γεγονός.

Πηγή στοιχείων : Joseph Epstein, Φθόνος, Νεφέλη, 2005, το περιοδικό κι η ιστοσελίδα που ήδη αναφέρθηκαν.