Η πίστη στη βασκανία ήταν κοινή σε πολλούς λαούς της αρχαιότητας. Όπως δείχνουν οι αναφορές του Δημόκριτου, του Πλούταρχου, του Αριστοτέλη και του Αισχύνη, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν σ' αυτή. Πίστευαν πως ο " βάσκανος οφθαλμός " μπορούσε να προσβάλλει κάθε ζωντανό ή άψυχο αντικείμενο, ιδιαίτερα δε τους ανθρώπους εκείνους που διακρινόταν για τη σωματική τους ομορφιά ή είχαν γενικά εξαιρετικά προσόντα κι ιδιότητες. Τα παιδιά θεωρούνταν σαν τα πιο εύκολα και πιο συχνά θύματα της βασκανίας. Οι λέξεις " βασκανία, βασκαίνω, βάσκανος " ανήκουν στη γλώσσα των προγόνων μας. Είναι δηλαδή αρχαίες ελληνικές λέξεις, παρόλο που η ετυμολογία τους εξακολουθεί να παραμένει ουσιαστικά άγνωστη.
Η αρχαιοελληνική λέξη " βασκανία " προέρχεται από το ρήμα " βασκαίνω " που σήμαινε αρχικά " κακολογώ, φθονώ, συκοφαντώ " . Με την έννοια αυτή τη βρίσκουμε στον Πλάτωνα και στον Αριστοφάνη, ενώ το ρήμα το συναντάμε για πρώτη φορά στον Ησύχιο από την Αλεξάνδρεια ( ο σημαντικότερος από τους Έλληνες λεξικογράφους του 5ου αιώνα ) με τη σημασία του " κακολογώ. " Αργότερα σήμαινε την συκοφαντία και δυσφήμιση που γίνεται μ’ έναν κακόβουλο τρόπο. Στη συνέχεια μετέπεσε στην πρόκληση κακού σε κάποιον ή κάτι με την επήρεια ή τη μαγική ενέργεια του βλέμματος κι έχει επικρατήσει και με την ονομασία “ μάτιασμα ”, από το μάτι, απ’ το οποίο θεωρείται ότι προέρχεται η πρόκληση βλάβης. Γι’ αυτό κι έχουν καθιερωθεί παροιμιώδεις εκφράσεις όπως “ έχει κακό μάτι ”, “ μάτι να μη σε πιάσει ” κλπ.
Στην αρχή θεωρείτο ότι εκείνος που “ μάτιαζε ” κάποιον θα έπρεπε να νοιώθει γι’ αυτόν φθόνο. Κυριολεκτικά, “ κακό μάτι ” σημαίνει την επιβλαβή δύναμη που απορρέει από το επίμονο, φθονερό βλέμμα απέναντι σε πρόσωπα με αξιοζήλευτες ιδιότητες. Αργότερα όμως αυτό άλλαξε, μπορούσε κάποιος να “ βασκάνει ” χωρίς να το θέλει ή κι από θαυμασμό.
Η πίστη στη βασκανία είναι παγκόσμια. Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε – και δεν υπάρχει λαός – που να μην την πιστεύει λίγο πολύ. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κι όλες οι θρησκείες χωρίς εξαίρεση, από τις αρχαιότερες ασιατικές μέχρι τις πιο σύγχρονες - τον χριστιανισμό και τον μωαμεθανισμό – αναγνωρίζουν ότι αποτελεί κάτι παραπάνω από πρόληψη.
Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τη βασκανία και πιο συγκεκριμένα ο Πλούταρχος, δίνει μια ψυχολογική και κατά το δυνατόν, ορθολογική ερμηνεία του φαινομένου. Αναλυτικότερα, πιστεύει ότι “ είναι πολύ φυσικό να συμβαίνει η βασκανία με τα μάτια καθώς η ματιά είναι πολυκίνητη, σκορπά μια πνοή φωτός – σαν τη φωτιά που βγάζει μια θαυμαστή δύναμη – και κάνει τον άνθρωπο να πράττει και να παθαίνει πολλά εξαιτίας της. Και στα ερωτικά βιώματα, την αρχή την κάνει η ματιά.”
Γενικά ο Πλούταρχος αναφέρει πως “ … Το να απιστεί κανείς όπου υπάρχουν μύρια παραδείγματα επειδή δεν είναι γνωστό το αίτιο κι όπου ο λόγος μας διαφεύγει δεν είναι δίκαιο. Εκείνος που αναζητάει στο κάθε τι το λογικό, καταρρίπτει το θαυμάσιο, γιατί όπου λείπει η αιτία εκεί αρχίζει η απορία, δηλαδή η φιλοσοφία. Ώστε κατά ένα τρόπο καταργούν τη φιλοσοφία οι απιστούντες στα θαυμάσια.”
Αλλού πάλι, συνεχίζει :
“ Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που στρέφουν το βλέμμα στα παιδιά και τα βλάπτουν, λιγότερο βλάπτονται οι μεγαλύτεροι γιατί το σώμα τους είναι ανεπτυγμένο και δεμένο, καίτοι ο Φίλαρχος ιστορεί πως οι κατοικούντες το πάλαι κοντά στον Πόντο Θηβαίοι, δεν ήσαν ολέθριοι μόνο για τα παιδιά, αλλά και για τους μεγάλους. Κι ένοιωθαν το φαινόμενο τούτο όσοι τους πλησίαζαν για ν’ αγοράσουν δούλους.”
Ο Πλούταρχος αναφέρει επίσης την περίπτωση του Περικλή που όταν ήταν άρρωστος από τον τότε λοιμό των Αθηνών και ρωτήθηκε από φίλο του για την κατάστασή του, έδειξε το φυλαχτό του, που του το είχε κρεμάσει η Ασπασία, κι είπε : “ Πραγματικά θα κινδύνεψα για να μου βάλουν οι γυναίκες φυλαχτά.”
Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι κάποια άγνωστη χημική δύναμη εκπέμπεται από τα μάτια, ενώ ο Δημόκριτος ότι οι βασκανιστές εκπέμπουν από τα μάτια τους την μαγνητική δύναμη με την οποία εισέρχονται στο σώμα τρίτων και προξενούν διαταραχές με βλαβερή επίδραση επί της ύλης και του πνεύματος.
.
Από Χριστιανική άποψη, η βασκανία μπορεί να θεωρηθεί ως δεισιδαιμονία. Ένα είδος μεταφοράς της δαιμονικής δύναμης, όχι απευθείας από τον διάβολο στον άνθρωπο, αλλά μέσω κάποιου μεσάζοντα.
Η λέξη " βάσκανος " αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη με την έννοια του φθονερού ή του κακού. Μαρτυρίες του Αγίου Ιγνατίου και του Ιουστίνου ( φιλοσόφου και μάρτυρα ), σχετίζουν τη βασκανία με το φθόνο και τη μαγεία. Ο Μέγας Βασίλειος ( 4ος αιώνας ) έγραψε λόγο " Περί φθόνου και βασκανίας " ενώ η Εκκλησία συνέθεσε ευχές κατά της βασκανίας, παραδεχόμενη την ύπαρξή της. Κατασκευάζει επίσης και φυλαχτά για την προστασία των πιστών από τον " βάσκανον οφθαλμόν. "
Στη βασκανία αναφέρθηκαν επίσης ο Χρυσόστομος, ο Θεσσαλονίκης Ευστάθιος κι ο Σωφρόνιος Ιεροσολύμων. Την πίστη στη βλάβη που προκαλεί ο βάσκανος οφθαλμός δείχνει ανάμεσα στους άλλους κι ο Ψελλός, όταν, μιλώντας στον εγγονό του, λεει : " αλλά μη σε βάλλει βάσκανος οφθαλμός. "
Στους αρχαίους χρόνους, συνέβαινε πολλές φορές να καλέσουν κάποιον ειδικό για να ξορκίσει το σπίτι από το κακό μάτι. Μια τέτοια περίπτωση βασκανίας αναφέρεται από τον Θεόκριτο, σε μια περικοπή από τον " Ηρακλίσκο ", όπου αναφέρεται πως ενεργούσε ο μεγάλος μάντης και ιερέας Τειρεσίας. Το τελετουργικό είχε ως εξής :
Ο Τειρεσίας παραγγέλλει στην κυρία του σπιτιού : " Εσύ νάχεις φωτιά έτοιμη επάνω στη στάχτη, ετοιμάστε επίσης ξερά ξύλα από ασπάλαθο ή παλιούρια ή βάτο ή ξεραμένη λευκάκανθα που έχει σείσει ο άνεμος και κάψτε πάνω σ' αυτά τα άγρια ξύλα τους δράκοντες ακριβώς τα μεσάνυχτα, τη στιγμή που θέλησαν να φάνε το παιδί σου. Νωρίς δε να μαζέψετε τη σκόνη της φωτιάς κι η υπηρέτριά σου να την πάει μακριά, να τη ρίξει όλη πάνω από το ποτάμι στις πέτρες που είναι όλο ρωγμές πέρα από τα όριά σας και να γυρίσει σπίτι χωρίς καθόλου να κοιτάξει πίσω της.
Στη συνέχεια ο Τειρεσίας συμβουλεύει τι ακριβώς θα κάνουν, ώστε να εξαγνισθεί το σπίτι εντελώς και να μείνει καθαρό από κάθε κακό. Τους λέει να κάψουν θειάφι και να θειαφίσουν όλο το σπίτι καλά. Μετά, να πάρουν νερό, να λειώσουν μέσα αλάτι και μ' ένα χλωρό κλαρί να ραντίσουν όλο το σπίτι. Στη συνέχεια να θυσιάσουν ένα χοίρο στον Δία και μ' αυτόν τον τρόπο θα γίνουν " υπέρτεροι ", δηλαδή θα σταθούν πάνω απ' όλα τα κακά, για πάντα.
Η Εκκλησία αντιμετωπίζει το μάτιασμα με αγιασμό ή ευχέλαιο. Μετά από μια σύντομη ακολουθία, ο ιερέας παρακαλεί τον παντοδύναμο Θεό να διώξει από τον ματιασμένο " πάσαν διαβολικήν ενέργειαν, πάσα σατανικήν έφοδο και πάσαν επιβουλήν, πονηρή περιέργεια, βλάβη και βασκανία των οφθαλμών των κακοποιών και πονηρών ανθρώπων." Γίνεται σταύρωμα με τον Σταυρό και ραντισμός με χλωρό βασιλικό.
Στη λαϊκή παράδοση, η βασκανία αποκαλύπτεται και θεραπεύεται με πολλά μέσα, το γνωστότερο όμως είναι αυτό όπου παίρνουμε με το δάχτυλό μας μια σταγόνα λάδι από το καντήλι και τη βάζουμε σ' ένα ποτήρι με νερό. Αν η σταγόνα μείνει ακέραια στην επιφάνεια σημαίνει ότι το άτομο δεν είναι ματιασμένο. Αν όμως διαλύεται, σημαίνει ότι είναι. Παίρνουμε πάλι μια σταγόνα λάδι, σημειώνουμε στο μέτωπό του τρεις φορές το σημείο του σταυρού και ψιθυρίζουμε την παρακάτω ευχή :
" Ο Θεός κι όλοι οι Άγιοι να σε γιάνουν από κάθε κακό. Φεύγα πειρασμέ από δω, κι ο Θεός μας είν' εδώ. Άμε στα όρη στα βουνά, όπου βόδι δεν μουγκρίζει, όπου σκύλος δεν γαυγίζει. Εκεί να φας, εκεί να πιείς, φύγε από τον / την πούναι βαφτισμένος/η, μυρωμένος/η κι από τ' Άγια περασμένος/η. Μέτρα εννιά φορές ( μετράς ) , φτύσε τρεις φορές ( φτύνεις ) και θα γενείς καλά, θα γιατρευτείς από τη βασκανιά, απ' το κακό το μάτι. Οι Άγιοι να σε βοηθούνε και να σου παρασταθούνε. "
.
Ο πτυσμός είναι μια αρχαία παράδοση που υιοθέτησαν οι Βυζαντινοί και στη συνέχεια οι σύγχρονοι Έλληνες. Στην αρχαιότητα πιστευόταν ότι το σάλιο ήταν έδρα ψυχικής δύναμης, γι' αυτό και οι αθλητές έφτυναν για να πάρουν την τύχη με το μέρος τους. Φτύνω στ' αρχαία ελληνικά σημαίνει ξορκίζω και αναφορές στην παράδοση αυτή εναντίον της βασκανίας βρίσκουμε στα Ειδύλλια του Θεόκριτου.
Υπάρχει επίσης η συνήθεια, όταν θαυμάζουμε κάποιον για την υγεία του να χτυπάμε ξύλο. Το λέμε και το κάνουμε με πολλή σοβαρότητα για το λόγο ότι απασχολημένοι για την αναζήτηση του ξύλου γύρω μας και διαθέτοντας τη σκέψη μας προς τη νέα πράξη, όσο απλή κι αν φαίνεται, διακόπτουμε από το άτομο τη βλαβερή ακτινοβολία που ήμασταν έτοιμοι να του εξαπολύσουμε με τον θαυμασμό μας. Ταυτόχρονα, μεταβάλλουμε το κέντρο ενέργειας και κατεύθυνσης της σκέψης και της πράξης μας προς το ξύλο, αποκόπτοντας τη βάσκανο επίδραση και μαζί μ' αυτή κάθε αντιδραστικό και φθοροποιό αποτέλεσμα.
Για τον ίδιο λόγο, όταν λένε για τον εαυτό μας ή για κάποιον άλλον κάποια κακή πρόβλεψη, εκείνοι που την ακούν μας λένε : " κουνήσου από τη θέση σου ! "
Όλες οι θρησκείες προσπάθησαν να εξηγήσουν το φαινόμενο ανάλογα με τα μέσα που διέθεταν. Οπωσδήποτε, η γενική αντίληψη ήταν και είναι ότι πρόκειται για σατανική επήρεια που οφείλεται στην ψυχοκινητική δύναμη του βασκανιστή. Ο θαυμασμός, ο φθόνος, η ευχή, η κατάρα, το μάτι, η μαγεία, έχουν την ίδια πηγή ενέργειας, επιδρούν στην ισορροπία του οργανισμού και προξενούν βλάβες στα άτομα, τα ζώα - ιδιαίτερα εκείνα που αποτελούν περιουσιακό στοιχείο για κάποιον, όπως τα άλογα, οι αγελάδες και τα πρόβατα - ακόμα και στ' αντικείμενα που προκάλεσαν την εκπομπή της.
Οι μεσογειακοί λαοί επικαλούνται το " κακό μάτι " για να εξηγήσουν μια απρόσμενη κακοτυχία που αποσπά το άτομο από τη φυσική ροή της καθημερινότητάς του ή ένα έντονο αδικαιολόγητο άσχημο συναίσθημα που προσβάλλει τη διάθεσή του, ακόμα και την υγεία του. Ο ανθρωπολόγος Dundes συμπεραίνει ότι το μάτιασμα συμβολίζει την απομύζηση των ζωτικών υγρών του ατόμου και θεραπεύεται με την τελετουργική αποκατάσταση της φυσιολογικής και συμβολικής ισορροπίας.
Σήμερα είναι γνωστό ότι ο κάθε άνθρωπος εκπέμπει την δική του ηλεκτρική ενέργεια κι ότι αυτή η ενέργεια ακτινοβολείται περισσότερο από τα μάτια και τα δάχτυλα. Η θεραπευτική ιδιότητα των χεριών ήταν γνωστή από την αρχαιότητα, υπάρχουν ανάγλυφα ότι οι ιερείς χρησιμοποπιούσαν τη μέθοδο αυτή στα Ασκληπιεία, ενώ στη Βίβλο αναφέρεται ότι η ευλογία δινόταν πάντα με τα χέρια. Παντού και πάντα, ένα ευεργετικό χέρι μπορεί να προκαλέσει θαύματα. Ας επιστρέψουμε όμως στη βασκανία.
Η παραμικρότερη κίνηση στο Σύμπαν είναι ένας κραδασμός κι έτσι, κάθε λέξη που εκστομίζεται ή κάθε ιδέα που συλαμβάνεται μπορεί να έχει ευεργητική ή βλαβερή επίδραση.* Μια παραστατική φράση του λαού μας γι' αυτό το θέμα, είναι : " καλομελέτα κι έρχεται, κακομελέτα κι έρχεται ".
Όλοι οι λαοί υιοθετούσαν ανέκαθεν παραδοσιακές πρακτικές για προστασία από τη βασκανία, κι ακόμη έκαναν - και κάνουν - χρήση φυλακτών. Για παράδειγμα, υπάρχουν άνθρωποι που αποφεύγουν να μιλούν για την ευτυχία τους ή να γελάσουν πολύ, από φόβο μην τους βγουν ξινά τα γέλια.
Οι Εβραίοι δεν εκθέτουν τα ψώνια τους στα βλέμματα του κόσμου από φόβο ότι θα προκαλέσουν τον φθόνο. Οι Ιταλοί, οι Τούρκοι, οι Κύπριοι και οι Έλληνες φορούν
ματόχαντρα . Οι Χαράς της Αφρικής φτιάχνουν ζωμό από ένα εγχώριο φυτό ενώ οι ιθαγενείς της Αυστραλίας φορούν σαν φυλακτό στο λαιμό τους ανθρώπινα κόκαλα. Στους Κινέζους είναι τόσο ριζωμένη η πίστη στα φυλακτά που φτιάχνουν και χάπια φυλακτά από αγιασμένες κατά την πίστη τους ουσίες, τα οποία καταπίνουν πιστεύοντας πως έτσι εξασφαλίζουν την υγεία τους.
Τέλος, υπάρχουν και ζώα που ασκούν γοητεία. Έτσι, στην αρχαία Αίγυπτο είχαν για φυλακτό ομοίωμα σκαραβαίου για να προστατεύουν τις πυραμίδες από το κακό μάτι, ενώ ο Πεισίστρατος είχε τοποθετήσει μπροστά στα Προπύλαια της Ακροπόλης ένα μεγάλο ομοίωμα ακρίδας για φυλακτό των Αθηνών.
* Η θεία μου η Νίτσα που έζησε όλη της τη ζωή στο βουνό, έλεγε : " Μην το λες και τ' ακούσει ο Θεός. "
Πηγές στοιχείων : Γιώργης Καραφουλίδης, Υπνωτισμός, Δρόμων 2007, Απαγορευμένες γνώσεις, Αρχέτυπο 2007 κι οι ιστοσελίδες που ήδη αναφέρθηκαν.
Παχύρρευστη κρέμα σοκολάτα με φουντούκι για το ψωμί
